Informator Izby Adwokackiej w Warszawie

Dr Adam Bodnar, Rzecznik Praw Obywatelskich w dniu 10 kwietnia 2017 r. w siedzibie Okręgowej Rady Adwokackiej w Warszawie wygłosił wykład pt. „Rola adwokatów w ochronie praw i wolności jednostki w warunkach kryzysu konstytucyjnego”.

Na zaproszenie Dziekana Okręgowej Rady Adwokackiej w Warszawie, adw. Mikołaja Pietrzaka i Przewodniczącego Sekcji Praw Człowieka przy Okręgowej Radzie Adwokackiej w Warszawie, adw. Pawła Osika skierowanego do Rzecznika Praw Obywatelskich, dr Adam Bodnar podzielił się swoimi spostrzeżeniami na temat możliwości ochrony praw i wolności obywatelskich w obliczu kryzysu konstytucyjnego oraz roli jaką w takich warunkach powinien spełniać adwokat.

Wykład dla adwokatów, aplikantów adwokackich i przedstawicieli środowisk akademickich cieszył się tak ogromnym zainteresowaniem, że sala im. Henryka Krajewskiego mimo swoich rozmiarów nie zdołała pomieściła wszystkich zainteresowanych, wynikiem czego część publiczności musiała ratować się pozycją stojącą.

Spotkanie rozpoczęło uczczeniem minutą ciszy pamięci adwokatów, którzy zginęli w katastrofie lotniczej pod Smoleńskiem.

Podczas wykładu dr Adam Bodnar podjął próbę zdefiniowania pojęcia kryzys konstytucyjny oraz zidentyfikowania obszarów działalności adwokatów na rzecz ochrony praw i wolności człowieka w dobie zagrożenia dla niezależności instytucji – przede wszystkim sądów i Trybunału Konstytucyjnego – stojących na ich straży, kiedy to tradycyjne mechanizmy ochrony prawnej mogą okazać się nieefektywne.

W obecnej rzeczywistości, w której kryzys konstytucyjny jest faktem, Trybunał Konstytucyjny utracił zdolność orzekania w sprawach o znaczeniu politycznym i nie stanowi już dłużej bezstronnego i niezależnego organu złożonego z niezawisłych sędziów w rozumieniu Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. W konsekwencji może to prowadzić do procesu faktycznej zmiany Konstytucji ustawami zwykłymi.

Wobec braku strażaka w postaci Trybunału Konstytucyjnego, który mógłby ugasić nawet największy pożar pojawiają się koncepcje, by to sądy wzięły na siebie kontrolę konstytucyjną na podstawie art. 8 ust. 2 Konstytucji. W ocenie dra Adama Bodnara taka rozproszona kontrola konstytucyjności jest konieczna, choć spotykałaby się w praktyce z pewnymi trudnościami. Sądy nie mogłyby w żaden sposób kontrolować zmian dokonywanych na poziomie instytucjonalnym. Przeszkodę mogłyby stanowić także pewne braki metodologiczne po stronie sędziów w zakresie stosowania Konstytucji. Niezależnie jednak od tego, wypowiedzi publiczne wskazujące na możliwe kontrole administracyjne i postępowania dyscyplinarne wobec sędziów, którzy bezpośrednio zastosowaliby Konstytucję, mogą prowadzić do tzw. “efektu mrożącego”, zniechęcając do sprawowania rozproszonej kontroli konstytucyjności.

W tak nakreślonej sytuacji należałoby się zastanowić nad rolą, jaką mogą pełnić adwokaci, by zgodnie z art. 1 ust. 1 Prawa o adwokaturze współdziałać w ochronie prawa i wolności obywatelski. Rzecznik Praw Obywatelskim podkreślał aktywną rola adwokata, który wykonując zawód zaufania publicznego powinien bronić praw nie tylko biernie, ale stać się mikro-Rzecznikiem Praw Obywatelskich. By pełnić tę funkcję, adwokaci mają cały wachlarz dostępnych środków. Podstawowym zadaniem jest zapewnianie prawa do obrony. Ale nie tylko. Należy podejmować próby przekonywania sędziów, by podejmowali działania celem inicjowania rozproszoną kontroli konstytucyjności, jako że – cytując prof. Ewę Łętowską – potrzeba kogoś, kto wystawi sądowi piłkę. Realizacja tego zadania wymaga jednak konkretnych argumentów, wiedzy eksperckiej i współpracy z organizacjami pozarządowymi. Dr Adam Bodnar zwrócił również uwagę na potrzebę zmiany programu szkolenia aplikantów, w ramy którego należałoby włączyć perspektywę konstytucyjną tak, by bezpośrednie stosowanie Konstytucji stało się regularnym narzędziem wykorzystywanym w praktyce we wszystkich dziedzinach prawa. Kolejnym mechanizmem, na który zwrócił uwagę Rzecznik Praw Obywatelskich jest instytucja pytań prejudycjalnych do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, który mógłby się stać – w obliczu impasu, który dotknął Trybunał Konstytucyjny – quasi-Trybunałem Konstytucyjnym, rozstrzygającym sprawy o daleko szerszej tematyce niż prawo podatkowe czy wsparcie publiczne, jak ma to miejsce dotychczas. Aktywna rola adwokata oznacza również ściślejszą współpracę z organizacjami pozarządowymi w inicjatywach, mających na celu ochronę praw człowieka. Przykładem takich działań może być ostatnia akcja udzielania pomocy prawnej osobom ubiegającym się o status uchodźcy na przejściu granicznym w Brześciu. Dr Adam Bodnar podkreślił także rolę władz Adwokatury, które powinny odpytywać wszystkie kluby parlamentarne o sposób reakcji na uchwalane ustawy oraz na problemy o charakterze systemowym, które naruszają filary wykonywania zawodu adwokata, takie jak tajemnica adwokacka zagrożona przez niekontrolowane uzyskiwanie metadanych przez służby na podstawie tzw. ustawy inwigilacyjnej, czy prawo do obrony zagrożone wydalaniem z państwa osób uznanych za “zagrażające bezpieczeństwu narodowemu”.

Kolejnym zidentyfikowanym przez Rzecznika aspektem aktywności adwokackiej w ochronie praw i wolności obywatelskich powinno być okazywanie solidarności z innymi zawodami prawniczymi oraz środowiskiem sędziowskim. Dr Adam Bodnar zauważył, że sądy bronią się przed wprowadzanymi zmianami ustawowymi i szukają sposobu dotarcia do społeczeństwa. Rolą adwokata natomiast jest znalezienie kreatywnych rozwiązań w wymiarze komunikacyjnym polegających na tłumaczeniu członkom społeczeństwa, jaką funkcję pełni niezależne sądownictwo, stanowiące element systemu demokratycznego o fundamentalnym znaczeniu dla każdego z nas.

Rzecznik Praw Obywatelskich przypomniał także, że to adwokaci tradycyjnie i historycznie stawiani byli za wzór dbałości o wartości. To na adwokatach spoczywał obowiązek pokazywania, na czym polegają wybory moralne. Dlatego też dr Adam Bodnar zaapelował o nieodpuszczanie nawet o krok i zostawianie w każdej prowadzonej sprawie śladu braku zgody na łamanie Konstytucji i praw człowieka.

Wystąpienie Rzecznika Praw Obywatelskich wywołało ożywioną debata, w ramach której pojawiło się szereg komentarzy, pytań i wypowiedzi.